Müsəlmanın Düşünmə Metodologiyası və Ümmət Konsepti

Müsəlman üçün geniş düşünmək yalnız sadəcə fikir yürütmək deyil, düşüncənin özü haqqında düşünmək deməkdir. Bu, bəzən mürəkkəb görünə bilər, lakin əslində məqsəd düşüncənin metodunu və qaydasını bilməkdir. Bugünkü müsəlman düşüncəsinin əsas problemi ondan ibarətdir ki, insanlar necə düşünməli, necə fikir əldə etməli və necə qənaətlərə gəlməli olduqlarını bilmir.

Qurani-Kərimdə düşünmək bir çox adlarla ifadə olunmuşdur. Məsələn, Allah Təala insanlara təfəkkür etməyi və tədəbbür etməyi tövsiyə edir. Təfəkkür, ətraf aləmi, kainatı və insan təbiətini dərindən anlamaq qabiliyyətidir. Tədəbbür isə düşüncəni həyatla əlaqələndirməyi, nəticələr çıxarmağı ifadə edir.

Məsələn:

> “أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ وَإِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ”
(“Müminun”, 23:18–19)
“Onlar yeri gəzir, onda necə bir yaradılış olduğunu düşünmürlərmi? Gözləri, eşitmə qabiliyyətləri varmı? Onlar gözdən salındı, yoxsa ürəkləri ilə düşünmürlər?”

Və ya:
> “وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُدَّكِرٍ”
(“Qiyamət”, 75:17–18)
“Biz Qur’anı xatırlamaq üçün asanlaşdırdıq. Bəs onu xatırlayan varmı?”

Bu ayələr müsəlmana tədəbbür və təfəkkürlə düşünməyi tövsiyə edir.

Müsəlmanın düşünmə prosesi mərhələli olmalıdır. İlk olaraq fərd səviyyəsi mövcuddur. İnsan ilk olaraq özünü, mahiyyətini və əxlaqi məsuliyyətlərini dərk etməlidir. Bu mərhələ olmadan digər səviyyələrdə düşüncənin dərinliyi təmin edilə bilməz.

Sonra ailə və cəmiyyət səviyyəsi gəlir. Fərd yalnız öz varlığı ilə deyil, ailəsi və cəmiyyəti ilə birlikdə mövcuddur. Bu mərhələdə fərd sosial öhdəliklərini və vəzifələrini nəzərə almalıdır:

> “وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا”
(“Nisa”, 4:36)
“Sizə Allahı ibadət edin və Ona heç bir şeyi şərik qoşmayın. Valideynlərə, yaxın qohumlara, yetimlərə, yoxsullara və qonşulara yaxşılıq edin. Allah heç bir vaxt təkəbbürlü, lovğalığı sevməz.”

Üçüncü mərhələ isə ümumi aləm və ümmət səviyyəsidir. Fərd özünü yalnız öz ailəsi və cəmiyyəti ilə deyil, daha geniş kontekstdə, yəni ümmət və bəşəriyyətlə əlaqəli olaraq görməlidir. Quranda ümmət və fərd arasındakı bağlılıq vurğulanır:

> “إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ”
(“Hucurat”, 49:10)
“Möminlər yalnız qardaşlardır. Qardaşlarınız arasında sülh yaradın və Allahdan qorxun ki, mərhəmət alasınız.”

Bu üç mərhələ – fərd, cəmiyyət və ümmət – bir-birinə bağlıdır. Fərd olmasa, cəmiyyət və ümmət ilə bağlı düşüncə mənasız olur; ümmət olmasa, fərdin ideoloji mövcudluğu təhlükə altına düşür.

Azər Hüseynov