Valideyn-övlad qarşıdurması

Bu bölməyə dövrümüzün gerçəklərini göz önünə gətirən bir hədislə başlamaq istərdim. Rəsulallah (Allahın salamı üzərinə ol- sun) belə buyurur:
“Cariyənin ağasını doğması qiyamət əlamətlərindəndir”.
Bu hədis uşaqların öz valideynlərinə övlad yox, valideyn ki- mi davranacağını göstərir. Uşaqların valideynləri ilə bu cür rəf- tarı onlara ağalıq etmək deməkdir. Bu gün ata-ana başını aşağı salır, uşaqlar isə onları danlayır, qınayır, hətta nalayiq sözlər sərf edirlər. Artıq valideynlər övladlarının hədsiz dərəcədə “nazı ilə oynadığından” övladları onlara əmr etməyə başlayıb. Şeytanın tə- lələri və müasir ailələrin etdiyi xətalar nəticəsində valideyn- övlad münasibətlərinə ciddi zərər dəymişdir. Lakin buna baxmayaraq, demək istəyirik ki, əslində, davranış qaydaları düzgün müəyyən edilərsə, yenə də idarə valideynlərin əlindədir. Belə bir sual yaranır: “Əgər belədirsə, valideyn münasibətləri normal hala salmaq üçün nə edə bilər?”
Bir neçə metoda diqqət edək:
1. Sevgi və hörmətdə model ortaya qoymaq
El arasında gözəl bir deyim var: “Böyüklərə/valideynlərə qarşı necə rəftar edərsənsə, övladların da sənə qarşı o cür davranar” və ya “Nə əkərsən, onu da biçərsən”. Əslində, bir çoxumuz həyat təcrübəmizdə bu fikirlərin gerçək olduğunu görmüşük. Çünki ən tez cəzası verilən və axirətə təxirə salınmayan günah məhz ata-anaya və ya qohumlara zülm etmək, əlaqələri kəsməkdir.
Daha öncəki bölmələrdə bildirdiyimiz kimi, uşaqlar istər-istəməz valideynlərini təqlid edərək böyüyürlər. Yəni ana, ata nənə və babaya qarşı gözəl rəftar etməklə, əslində, öz gələcəklərini gözəlləşdirirlər. Yaşlılara sevgi və hörmətlə yanaşan, onları yük görməyən, onlara “uf” deməyən, qəlblərini qırmayan ata-analar uşaqlarına ən gözəl nümunəni bəxş edərlər. Lakin əksinə, valideynləri nənə və babalarına “bezdirdin”, “hər şeyi şişirtmə”, “işimizə qarışma”, “bəsdir artıq” kimi sözlər ünvanladıqca bunu eşidərək böyüyən uşaq da bu kimi rəftarın “normal” olduğunu zənn edəcək, gələcəkdə bu kimi ifadələri, hətta daha pis sözləri onlara ünvanlamağa cəsarət edəcəkdir.
2. “Hər bir ailədə olan şeydir” deyib keçmək olmaz
Bu gün, demək olar, əksər ailələrdə uşaqlarla valideynlər arasında qarşıdurmalar baş verir. Hər kəs mövcud vəziyyətdən narahatdır və hər kəs şikayət edir, problemi ortaya qoyur. Lakin heç kəs problemin həlli üçün səy göstərməyə çalışmır. Bəlkə də, özünü gücsüz hesab edir, “əzəldən bəri bu belədir, nə edə bilərik ki?!” kimi ifadələr işlədir. Bəli, razıyıq, uşaqların valideynlərini əksər mövzularda anlaya bilməsi üçün zaman lazımdır, böyüyüb bəzi şeyləri təcrübədən keçirmələri lazımdır. Lakin valideynin izləyə biləcəyi ən münasib yol müdrik davranmaq, onların fikirlərini səbirlə dinləməkdir.
Uşaqlar 6-7 yaşlarına çatdıqda, xüsusilə yeniyetməlik dövrünə qədəm basdıqda fikir ayrılıqlarının, münaqişələrin daha çox artdığı müşahidə edilir. Münaqişənin başlamasının əsas səbəblərindən biri məhz valideynlərin söz və davranışlarıdır. Gəlin, valideynin övladına ünvanladığı aşağıdakı fikirlərə nəzər yetirək:
- Bu paltarın nəyindən zövq alırsan, başa düşə bilmirəm. Ax- mağa oxşayırsan. Get, normal paltar geyin!
- Bu nə axmaq filmdir. O qədər kino arasında baxdığın elə budur?
- Evin içində dəli kimi o yana, bu yana qaçma. Otur bir yerdə!
- O boyda həyətdə dost olduğun adama bax bir!.. Harda pis uşaq var, ondan yapışırsan!
Bu kimi fikirlər bildirmədən öncə bir düşünək, uşaqlığımıza qayıdaq. Biz onların zövq alıb əyləndikləri şeylərdən heç zövq almadıqmı? Onlara bir böyük kimi münasibət göstərib, acılamaq və daha çox özümüzə qarşı nifrət oyandırmaq əvəzinə, istəklərini başa düşüb, qəlb qırmayacaq bir üslub seçsək, nə itirəcəyik? Gəlin, indi alternativ olaraq valideynin deyə biləcəyi fikirlərə baxaq:
- Bu paltarda rahatsan? Çox gözəl, mən də olsam, rahat olardım, lakin bu geyim oyun oynamaq, həyət, bağça üçündür. Biz indi qo- naq gedirik, gəl, başqa geyimlərə baxaq.
-Bu filmə birlikdə baxmağımız gözəl oldu. İndi de görüm, səncə, filmin vermək istədiyi mesaj nə idi? (Əgər filmdə xoşagəlməz səh- nələr varsa, bu yolla uşağın da gerçəyi etiraf etməsinə çalışın, belə olduqda onlar daha tez nəticə çıxara bilərlər).
-Uşaq vaxtı mən də yerimdə dura bilmirdim. Yaşa dolduqca adam əvvəlki qədər çox hərəkət edə bilmir. Gəl yanıma, birlikdə oturaq söhbət edək.
-Demək, Mənsurla tanış oldun? Ümid edirəm, yaxşı uşaqdır. Sənin hər zaman yaxşı insanlarla oturub-duracağına əminəm. Bir gün gətir bizə, tanış olaq.
Bu kimi ifadələr övladımızın qarşısında yox, yanında olduğumuzu ona hiss etdirər. Çünki uşaq onun xeyrinə danışdığımızı, onun yanında olduğumuzu hiss etdikcə yanlışlarını daha rahat şəkildə düzəldə bilər, onları bu yolla düzgün istiqamətləndirə bilərik.

3. Uşaqlar təqlid edir
Uşaqlar eşitdiklərini və gördüklərini daim təqlid edərlər. Kiçik bir uşaq valideyninə, “Kəs səsini” deyirsə, səbəbi çox sadədir, valideyni də tez-tez övladına, dost-tanışına və ya daha da acınacaqlısı, öz ata-anasına bu sözü demişdir. Bir uşaq, “Sənin pis olmağından mənə nə!” deyirsə, deməli, valideyni də uşağa nə vaxtsa, “Kədərləndiyin şeyə bir bax! Axmaq bir şey üçün ağlamağı kəs!” demişdir.
Əziz valideynlər, bilin ki, uşaqlar bizim bu dünyada topladığımız ən vacib sərmayəmizdir. Düzgün sərmayə qoyaq ki, bəhrəsini də görə bilək. Peyğəmbərimiz (Allahın salamı üzərinə olsun) bu məsələni çox gözəl şəkildə izah etmişdir:
“Uşaqlarınızın sizə yaxşılıq etməsi üçün onlara kömək edin. Uşaq- larına bu məsələdə kömək etməyən ata-ana bilə-bilə onların üsyan etməsinə səbəb olar”.
4. Düzgün “Yox” demək
Uşaqlarımızın istəklərini yerinə yetirərkən, heç bir şeyə qarış- madıqda çox gözəl valideyn oluruq. Lakin “yox” dedikdə onların gözündə övladını düşünməyən, onun xoşbəxtliyinə əhəmiyyət verməyən, onu saymayan bir valideyn oluruq. Bəzən isə onların istəyi ilə razılaşmadıqda çox sərt reaksiyaların şahidi oluruq: qapı çırpmaq, küsmək, cavab qaytarmaq və s. Əslində, bütün bunlar “yox” deməkdən deyil, “yox” demə tərzindən qaynaqlanır. Gəlin, nümunəyə baxaq. Valideyn övladına deyir:
- O uşaqla nə işin var? Mən tanımadığım yerə səni göndərə bilmərəm!
-Bu saatda sənə hardan konfet tapım. “Evdə yoxdur”, deyirəm, niyə anlamırsan?!
-Bu gün işim başımdan aşır. Parka gedə bilmərik. Əl çək!
Əksər hallarda uşaqların istəklərinə yuxarıdakı şəkildə və ya ona bənzər qarşılıq veririk. Belə etdikdə isə uşaqlar bizim onları anlamadığımızı, dəyər vermədiyimizi düşünür və qarşı çıxmağa başlayırlar. Gəlin valideynin deyə biləcəyi alternativ fikirlərə baxaq:
- Bəlkə dostunu bizə çağırasan? Bizdə daha rahat oynaya, əylənə bilərsiniz. Sizə istədiyiniz yeməkdən də bişirərəm.
-Konfet istəyirsən, elə mən də istəyirəm. Amma, övladım, indi çox gecdir, dükanlar bağlıdır, sabah alım, birlikdə yeyək, olarmı? Hansı konfetdən istəyirsən?
-Parka mən də getmək istəyirəm. Sənin oyun oynamağını seyr etmək xoşuma gəlir. Lakin gərək əvvəlcə əlimdəki işi bitirim. Bəlkə, kömək edəsən, birlikdə edək, tez bitsin?
“Bunlar gözəl sözlərdir. Lakin bizə uyğun deyil” deyə düşünürsünüz?
Bəlkə, dəyişmək istəmirsiniz? Bunu unutmayaq ki, öz bildiyimiz metodla davam etsək və problemlər də bitməsə, deməli, özümüz problemi həll etmək istəmirik.
5. Sevgi və şəfqətin sui-istifadə edilməsinə imkan verməmək
Həyatda hər şey müəyyən normada olduğu zaman fayda verir. Hətta sevgi və şəfqətdə normanı keçsək, sonrakı fəsadlarının qar- şısını almaq çətin olar. Əlbəttə, valideyn şəfqəti təbii bir haldır və qaçılmaz bir gerçəkdir. Lakin uşaq tərbiyəsinə əhəmiyyət verən valideyn şəfqət və sevginin sui-istifadə edilməsinə də imkan ver- məməlidir.
Şəfqətindən dolayı davamlı övladının xətalarını görməzdən gələn, heç bir şeyə səs çıxarmayan, hər şeyin uşağın könlünə uyğun olmasını istəyən bir valideyn, əslində, eqoist, öz maraqlarını düşünən və başqalarını bu maraqlar yolunda alət kimi görən bir övlad yetişdirməkdədir.
Bu şəkildə böyüyən uşaq valideyninə səsini yüksəltməyə, qı - namağa başlayar və böyüdükcə daha da pis xarakterə sahib olar. Anasını, atasını danlayan, evdən qovan, hətta şiddətə məruz qoyan gənclər haqqında, yəqin ki, eşitmisiniz. Bu kimi hallarda valideynlər, “Biz onun bir dediyini iki etmədik, yemədik onu yedirdik, nə istədi aldıq, hara istədi apardıq. O isə nə etdi!” kimi fikirlər bildirirlər. Səbəbi isə aydındır. Uşaq sərhədsiz sevgi və şəfqəti sui-istifadə edərək, ata-anasından faydalanmışdır. Ehtiyacı qalmadığı zaman isə artıq uzaqlaşmağa başlamışdır. Bunu unutmayaq ki, yalnız qərarlı, əzmkar və güclü olduğumuz təqdirdə, uşaqlarımızın gözündə önəmli və hörmətli olarıq.

Orxan Həsənovun "Övladımı necə anlayım" kitabındn bir bölüm